Małgorzata Czerwińska
Bezpośrednią inspiracją twórczej pracy L.Braille'a nad systemem pisma dla niewidomych było punktowe pismo "szyfrowe" Ch. Barbiera. Już projekt z 1824 r. wykazywał różnicę między ideą Ch. Barbier'a a koncepcją młodego niewidomego: Ch. Barbier oparł swoje pismo na liczbie punktów, L. Braille - na położeniu punktów i wypływającym z niego kształcie znaku. Wiedziony intuicją i autopsją niewidomego, L. Braille zredukował liczbę punktów znaku podstawowego z dwunastu do sześciu /2 rzędy po 3 punkty/, otrzymując ostatecznie 63 kombinacje konfiguracji punktów, czyli znaki systemu, obejmujące litery, znaki interpunkcyjne, cyfry. Otrzymane znaki L. Braille uporządkował w 1825 r. w serie po 10 znaków w każdej, poczynając od serii I - podstawowej - powstałej z kombinacji w obrębie czterech górnych punktów sześciopunktu. Seria II powstała przez dodanie lewego dolnego punktu. Seria III tworzona była przez dodanie obydwu dolnych punktów. W serii IV dodawany był prawy dolny punkt. Co do pozostałych 23 znaków, L. Braille nie miał jeszcze wówczas koncepcji ich wykorzystania.
Za pierwszą próbę wykorzystania systemu L.Braille'a do produkcji wydawniczej uznać należy opublikowaną w 1827 r. broszurę pt.: "La Grammaire des grammaires" oraz przepisane ręcznie w 1829 r. - gramatyka Noëla i gramatyka Chapsala. Chęć zastosowania systemu do notacji muzycznej skłoniła L.Braille'a do wykorzystania, obok punktu, wypukłej kreski, co doprowadziło do rozbudowania systemu do 9 serii po 10 znaków i sześciu znaków uzupełniających. Pierwsze 4 serie pozostawały niezmienione. Od piątej serii wprowadzano wypukłą kreskę. Tym sposobem seria V przeznaczona została na cyfry, seria VI - na znaki interpunkcyjne, seria VII - na znaki matematyczne, algebraiczne oraz muzykograficzne. Cztery znaki serii VIII uzupełniały symbole matematyczne, pozostałe zaś oraz znaki serii IX - notację muzyczną. System w zasygnalizowanej tu postaci /punktowo-liniowy/ został zaprezentowany publicznie w 1829 r. w publikacji L.Braille'a /wydanej pismem W. Haüy/ pt.: "Sposób pisania słów, muzyki i śpiewu za pomocą punktów, do użytku niewidomych i przystosowany dla nich".
Praktyka wykazała niedogodność stosowania kreski wypukłej /zwłaszcza jej odręcznego kreślenia/, co zmusiło L.Braille'a do ponownego "przeredagowania" systemu, przy jej wyeliminowaniu, a więc jednoczesnym zmniejszeniu liczby możliwych kombinacji punktów. Innym, równie ważnym kierunkiem poszukiwań L.Braille'a, wspieranego przez Fourniera, było zwiększenie "ekonomiczności" wykorzystania papieru przy stosowaniu systemu. W 1834 r. uzyskano możliwość zapisu dwustronnego międzyliniowego - recto verso interlignes. Powyższych prób dokonywano na tabliczce, będącej zmodyfikowaną wersją tabliczki Ch. Barbiera. W 1837 r. L. Braille ponownie przedstawił swój system, tym razem oparty wyłącznie na punktach. Serię V uzyskał poprzez "obniżenie" znaków serii I, przeznaczając ją na znaki interpunkcyjne. Z czasem L. Braille wprowadził znaki: numeryk, znak dużej litery, kursywy, łącznika, apostrofu, paragrafu, znak wiersza. Stosowane wówczas znaki matematyczne, algebraiczne nie odpowiadały dzisiejszym. Również wydzielone przez L.Braille'a znaki na oznaczenie zbiegów literowych i często występujących wyrazów zostały z czasem usunięte z systemu. Wyczerpujący wykład swojego zmodyfikowanego systemu przedstawił L. Braille w publikacji z 1837 r. pt.: "Procede". Wprowadzenie systemu L. Braille'a do drukarstwa datować należy na rok 1837, kiedy to w drukarni paryskiego Institution Royale de Jeunes Aveugles, przy pomocy odlewanych czcionek wytłoczono 3-tomowe dzieło pt.: "Zarys historii Francji, podzielony na stulecia, z uwzględnieniem ogólnej historii współczesnej, umieszczonej na końcu każdego panowania".
Należy zauważyć, że równolegle z pracami L. Braille'a, prowadzone były inne poszukiwania pisma dla niewidomych. Widzący poszukiwacze optowali nadal za alfabetem łacińskim, oddawanym wypukłą linią ciągłą lub punktową. W dziedzinie pisma opartego na linii punktowej rozwijano ideę W. Kleina /np. J.Knie - 1818 r. lub tzw. perldruck/. Ideę pisma liniowego kontynuowali m.in. Studer /1827 r./ i W. Lachmann /1830 r./ w Niemczech. Poszukiwania Dufau we Francji zmierzały do minimalizacji rozmiarów znaku, przez co stał się on trudny do odpoznania. Poszukiwania eksperymentatorów angielskich szły wyraźnie w kierunku uproszczenia kształtu wypukłych liter łacińskich, np.: J. Gall /1827 r./ proponował litery triangularne; F. N. Lucas /1834 -1835 r./ stworzył alfabet stenograficzny, złożony z ośmiu zasadniczych znaków, budowanych z różniących się wielkością kółek, łuków i kresek, których wielorakie ustawienie dawało 26 liter i 10 cyfr; Alston /1837 r./ stosował duże litery łacińskie o graniastych kształtach; J. H. Frere z Blackheath /1838 r./, operując znakami zbliżonymi do pisma F. N. Lucasa, stworzył 24 zbiegi literowe, budując w ten sposób pismo fonetyczne. Sposób pisania opierał na starożytnym bustrophedon /przemienny kierunek pisania/.
Idea wypukłego pisma liniowego nie była też obca niewidomym poszukiwaczom. Największy rozgłos, dzięki operatywności samego twórcy, zyskał system wypukłego pisma linijnego Williama Moona /1847 r./. System ów, wykorzystujący kombinację 4 położeń ośmiu liter alfabetu łacińskiego o bardzo uproszczonych kształtach oraz zasadę bustrophedon - nie ma cech bezwzględnej oryginalności. Dopatrzyć się bowiem można analogii do systemu J. H. Frere.
Tymczasem wśród niewidomych coraz częściej system L.Braille'a zaczynał funkcjonować jako dający im samodzielność w pisaniu i czytaniu, łącznie z możliwością zapisu i odczytu notacji muzycznej - co doprowadziło w 1850 r. do uznania systemu L.Braille'a za obowiązujący w paryskim Instytucie. Uznanie systemu L.Braille'a na terenie Francji nastąpiło w 1854 r.
Wobec dużej rozmaitości systemów pism, stosowanych w ośrodkach kształcenia niewidomych na obszarze Europy, niezbędne stało się podjęcie działań unifikacyjnych. Powołana przez Thomasa R. Armitage w Londynie /1868 r./ komisja złożona z niewidomych, stwierdziła w 1872 r., iż system L.Braille'a pozostanie obowiązującym w nauczaniu niewidomych, co uznać należy za pierwsze świadectwo jego europejskiego triumfu. Ta sama komisja zaleciła system W. Moona ociemniałym w starszym wieku. Międzynarodowy Kongres w Sprawie Ociemniałych w Wiedniu /1873 r./ odrzucił anagliptografię L.Braille'a, jako nieczytelną dla widzących. Nie przerwało to jednak dążeń unifikacyjnych. Ich przejawem w państwach niemieckojęzycznych był przebieg drezdeńskiego zjazdu dyrektorów szkół dla niewidomych /1876 r./. Odrzucając inne systemy pisma, skupiono się na wyborze między brajlem klasycznym, a zmodyfikowanym przez St. Marie z Lipska. Modyfikację tę, uzależniającą ilość punktów w znaku od częstotliwości występowania oznaczanego nim dźwięku - ocenić należy jako nielogiczną; nie daje ona bowiem żadnych korzyści ekonomicznych, gdyż objętość znaku nie zmienia się. Bezspornie najistotniejszym wydarzeniem w procesie upowszechniania się systemu L.Braille'a był Międzynarodowy Kongres Nauczycieli Szkolnictwa Specjalnego w Paryżu /1878 r./. Opowiedziano się za systemem L.Braille'a w wersji oryginalnej, odrzucając koncepcję Johnsona /używanie przez niewidomych pisma zwykłego/ oraz J. Smitha /dostosowanie znaków sześciopunktu do właściwości poszczególnych języków/. Podobną uchwałę powziął III Kongres w Sprawie Ociemniałych w Berlinie /1879 r./.
Podjęty przez St. Marie, proces modyfikowania systemu L.Braille'a szczególnie intensywnie rozwijał się w USA. Wszystkim próbom przyświecała idea zwiększenia "ekonomiczności" tego pisma. J. D. Russ /1866 r./ ustawił sześciopunkt w poziomie, co pozwalało na umieszczanie znaków o małej ilości punktów bliżej siebie. Ideę tę wykorzystał W. Bell Wait, tworząc w 1867 r. na jej podstawie tzw. system Waita /nowojorski/. Przynosił on ok. 22% oszczędności papieru, lecz nie sprawdzał się w notacji muzycznej, przez co prawdopodobnie został zdyskwalifikowany przez wspomnianą wyżej komisję londyńską. J. Smith opierał swoją koncepcję na innym porządku znakowania punktowego alfabetu, określając go jako "Braille americaine" /1878 r./.
Wzorem Europy, również w USA nastąpiło ostateczne ujednolicenie pisma na rzecz oryginalnego systemu L.Braille'a - kongres w Littlle Rock w 1910 r. Od 1917 r. obowiązującym pismem dla niewidomych w USA jest system L.Braille'a, choć w produkcji wydawniczej stosuje się również jego odmianę nowojorską - new york point.
Doniosłe znaczenie dla procesu międzynarodowej unifikacji systemu L.Braille'a miała działalność J. J. Monniera, porządkująca znaki brajlowskie poprzez przydzielenie im numeracji i ułożenie w tablicy - tzw. Tablica Monniera /1907 r./. Ustawia ona wszystkie znaki brajlowskie w 7 seriach, nadając im numery kolejno od 1 do 63. Seria I jest podstawą dalszych pięciu serii. Seria VII zawiera 3 znaki pomocnicze. Seria II zawiera znaki serii I z dodaniem znaku 61 z serii VII. Seria III obejmuje znaki serii I z dodaniem znaku 62, a seria IV - znaku 63 z serii VII. Seria V powstaje z obniżenia znaków serii I. Seria VI jest fragmentarycznym powtórzeniem poprzednich serii, po 2 znaki na każdą serię; dwa pierwsze i dwa ostatnie znaki tej serii odpowiadają serii I i serii V; sześć środkowych znaków, utworzonych z pierwszych dwóch znaków tej serii przez kolejne dodanie trzech znaków pomocniczych - odpowiada II, III i IV serii. Miejsce każdego znaku serii pochodnej /II, III, IV, V/ ściśle odpowiada miejscu znaku w serii I. Znaki serii I i II oraz częściowo III odpowiadają alfabetowi łacińskiemu. Znaki serii I, poprzedzone numerykiem, tworzą cyfry. Znaki serii V służą interpunkcji. Wszystkie pozostałe znaki mogą być wykorzystywane według wymagań językowych poszczególnych narodów. Tablica Monniera służy również notacji muzycznej, skrótom ortograficznym i stenografii brajlowskiej. Układ Tablicy Monniera, w stosunku do oryginalnego projektu L.Braille'a, pozostaje tylko uzupełnieniem pięciu serii o 13 znaków, nazywanych błędnie znakami spoza systemu, poprzez nadanie im miejsc i numeracji w obrębie systemu i wyprowadzenie ostatecznych powiązań logicznych. Należy zauważyć, że Tablica Monniera, określając jednoznacznie miejsce każdego znaku w systemie, uwydatnia jego niezwykłą logiczność.
Procesowi powstawania i upowszechniania się systemu L.Braille'a towarzyszyły działania, zmierzające do: powiązania systemu z techniką drukarską, zwiększenia "ekonomiczności" pisma, poprzez opracowanie na bazie integrału systemu skrótów w poszczególnych językach, wykorzystania systemu w procesie komunikowania się niewidomych i widzących, organizowania produkcji wydawniczej, bibliotekarstwa i czytelnictwa brajlowskiego.
W świetle niniejszych rozważań, szczególnej uwagi wymaga kwestia pisma skrótowego. Osiągnięcie "ekonomiczności" pisma L.Braille'a /oszczędność papieru, zwiększenie szybkości pisania i czytania/ drogą minimalizacji znaku lub wprowadzenia techniki zapisu międzyliniowego i międzypunktowego - nie mogło przynieść oczekiwanych rezultatów. Konieczne tu było opracowanie systemu pisma skróconego. Pogląd ten podzielał już sam L. Braille, podejmując próbę stworzenia skrótów, zbliżonych w zasadach do sonografii Ch. Barbiera, a opartych na znakach spoza pierwszych czterech serii swojego systemu. Zasady sonografii leżały również u podstaw projektu skrótów ucznia L.Braille'a, W. Ballu /1864 r./, co zbliżało je do stenografii.
Poszukiwania, zmierzające do skrótów fonetycznych, były błędem. Za jedyne prawidłowe rozwiązanie uznać należy skróty, pozwalające wiernie oddać tekst zapisany integrałem, używając małej ilości symboli graficznych, z zachowaniem prawideł ortografii danego języka - tzw. skróty ortograficzne. Za pierwsze próby w tym zakresie uznać należy 44-znakowe skróty dla języka angielskiego pomysłu dr T. R. Armitage /1871 r./, dające początek późniejszemu 3-stopniowemu brajlowi angielskiemu. Należy stwierdzić, że opracowane przez Maurice de la Sizeranne "Abrege ortographique francais" /1883 r./ były wzorem rozwiązań metodycznych dla działań w tym zakresie w odniesieniu do innych języków, w tym również, za sprawą Matki Elżbiety Róży Czackiej, dla języka polskiego. Pierwotnie obejmowały one 263 zbiegi literowe, znaczniki i inne znaki skrótowe.
Ze względu na wpływy niemieckie na rozwój polskiego brajla /ziemie polskie pod zaborem pruskim i austriackim/, wypada wspomnieć, że podstawy niemieckiego kurzschrift stworzył Ch. Krohn /1882 r./, proponując system 103-znakowy. Znacznie poszerzony, został uznany w 1895 r. za obowiązujący w Niemczech i Austrii.
Uwzględniając wpływy rosyjskie /zabór rosyjski/, trzeba nadmienić, że pierwsze próby stworzenia skrótów brajlowskich dla języka rosyjskiego przypadają na 1901 r. i przypisywane są Perowowi, nauczycielowi szkoły petersburskiej. Kontynuatorem tych prac był Rajewski, zecer drukarni brajlowskiej /1909 r./.